Mahesh Mhatre

शब्दसम्राट अशोक

Posted by jaykrishna - 0 comments

मराठी वृत्तपत्रांमध्ये दिल्लीतील राजकीय घडामोडींपासून साहित्यिक हालचालींपर्यंतच्या सर्व क्षेत्रांविषयी एक नवी जाणीव निर्माण करणारे ज्येष्ठ पत्रकार अशोक जैन यांचे निधन ही त्यांच्या लिखाणावर प्रेम करणा-या प्रत्येकाच्या मनाला चटका लावणारी बातमी. विशेषत: सध्या ज्या पद्धतीने दिल्लीमध्ये अरविंद केजरीवाल आणि कंपूने राजकीय धुमाकूळ घातलाय. नरेंद्र मोदी आणि राहुल गांधी यांच्यात जे धूमशान रंगलंय अशा काळात तिरकस, बोचरे आणि परखड विश्लेषण करणारे अशोक जैन यांचे जाणे फारच दु:खद आणि क्लेशदायक. मराठी वृत्तपत्रसृष्टीला आपल्या ‘कलंदर’ वृत्तीने आत्मभान देणा-या जैन यांना दिल्लीतील राजकीय परीक्षणाएवढेच पुस्तक वा नाटय परीक्षणात रस होता. त्यामुळे जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात मुशाफिरी करणे त्यांना आवडायचे आणि साधायचेदेखील. ते शरद पवार यांच्याशी ज्या सहजपणे बोलायचे त्याच आत्मीयतेने त्यांचा कविवर्य मंगेश पाडगावकर यांच्याशी संवाद चाले. खरे सांगायचे तर जैन यांना संवादाएवढेच वादही आवडायचे. फटकळपणाच्या जवळ जाणारा स्पष्टवक्तेपणा अंगी असल्यावर वादाचे वादळ उठणारच! जैन ते वादळ उठवायचे आणि त्यावर स्वारही व्हायचे. दिल्लीतील असाच एक किस्सा त्यांनी सांगितला होता. १९७८ ते १९८९ या काळात त्यांनी दिल्लीतील अनेक राजकीय घटनांवर भाष्य करणारे लेख लिहिले होते. त्या लेखांमुळे अनेक बडे राजकारणी त्यांच्यावर नाराज होते. तत्कालीन केंद्रीय नभोवाणीमंत्री वसंत साठे, हे त्या नाराजांपैकी एक. बराच काळ त्यांनी जैनांशी अबोला धरला होता. एकदा महाराष्ट्र मंडळाच्या कार्यक्रमाला साठे यांना बोलावण्यात आले होते. त्या व्यासपीठावर जैनही होते. त्यावेळी साहित्य- संस्कृतीविषयक जैन यांनी असे काही भाषण केले की, साठे यांनी आपला राग विसरून त्यांना सर्वासमक्ष मिठी मारली आणि मोकळ्या मनाने उद्गारले, ‘अशोक, तुमच्या अवगुणांपेक्षा गुणच जास्त चांगले आहेत. मी उगाचच तुमच्याशी अबोला धरला.’ खळखळून हसत जैन यांनीही तो विषय तिथेच संपवला.

जैन हे उत्तम पत्रकार होते, त्यांचे राजकीय विश्लेषण अचूक असायचे. खोचक टीका करताना त्यांच्या लेखणीला अगणित मिच्र्या फुटायच्या. त्या इतक्या तिखट असायच्या की, ‘मधु’ मधाळ लेखकरावांच्या तोंडून शिवराळ जाळ निघायचा. राजकारण्यांच्या खुच्र्या हलायच्या. त्यामुळे ते सारे जैनांना ‘हलविण्यासाठी’ पुढे यायचे. पण मोकळ्या मनाचे जैन त्या प्रतिक्रियांमध्येही रमायचे. मुख्य म्हणजे आपल्यावर कोणी काय टीका केली, हे सांगून सहजपणे हसायचे. वर वर पाहताना ही गोष्ट साधी वाटते. पण ती खरे तर खूप कठीण गोष्ट आहे. स्वत:च्या दाढीपासून गाडीपर्यंत प्रत्येक विषयावर कोटी करणे, हा त्यांचा आवडता छंद. एकदा त्यांच्यासोबत फोर्टमधील पारशी पद्धतीच्या भोजनालयात गेलो होतो. सगळ्या हॉटेलात आम्हीच तेवढे मराठी होतो. बाकी सारे पारशीच दिसत होते. जैन त्यांच्या नेहमीच्या पद्धतीने वेटरला हाक मारते झाले, ‘अरे, इकडे ये’ आणि सारे लोक आमच्या दिशेने पाहू लागले. गंमत म्हणजे शेजारच्या टेबलावरील एका पारशी बावाजीने त्यांच्याकडे पाहून हात केला, जैनांनीही प्रतिसाद दिला. आणि पुढे सुरू झाला पारशी खाद्ययात्रेचा रसिला प्रवास. पारशी मटन धनसाक, पात्रानी मच्छी आणि झिंगानी खिचडीने पोट भरले. खमंण ना वडा आणि फालुदा कुल्फीने त्या चटकदार खाद्ययात्रेवर कळस चढवला. पण खरे सांगायचे तर त्या प्रत्येक पदार्थाबद्दल सांगताना जैन ज्या पद्धतीने माहिती देत होते, ते ऐकून मन तृप्त झाले होते. त्यामुळे न राहवून त्यांना विचारले, ‘तुम्हाला या पारशी पदार्थाबद्दल एवढी कशी माहिती, तुम्ही तर ‘जैन’ आहात ना?’ त्यावर गडगडाटी हास्य करत ते उत्तरले, ‘अरे माझे आडनाव जैन नव्हे, चैन असायला हवे होते!’

जैन यांचा पत्रकारितेतील प्रवास १९६१पासून पुण्यात बातमीदारीतील उमेदवारीने सुरू झाला आणि पुढे ‘महाराष्ट्र टाइम्स’च्या कार्यकारी संपादकपदापर्यंत ते पोहोचले होते. पण त्यांच्यातील ‘बातमीदार’ हा आयुष्याच्या अखेरच्या टप्प्यापर्यंत सक्रिय होता. बातमी हा त्यांच्या कायम जिव्हाळ्याचा, औत्सुक्याचा, प्रेमाचा आणि आस्थेचा विषय होता. म्हणूनच दुस-या वृत्तपत्रातील बातमीदारांच्या चांगल्या बातम्यांचे कौतुक करण्यात ते नेहमी पुढे असत. मोकळेपणाने नवख्या बातमीदाराचे कौतुक करताना जैनसाहेब प्रेमाचे, मोलाचे सल्लेही देत. त्यामुळे त्या नवख्या पत्रकाराची उमेद वाढायची. जैनांचे समकालीन बडे पत्रकार जेव्हा कंपू निर्माण करून त्यातच रमलेले दिसत होते त्या काळात जैन आपल्या स्वभावानुसार ‘एकला चालो रे’च्या भूमिकेत दिसायचे. फक्त लिखाणातच नव्हे, तर खासगी गप्पांमध्येही त्यांना आपले खरे मत मांडणे आवडायचे. त्यामुळेच असेल कदाचित महत्त्वाच्या पदी बसण्याची पुरेपूर पात्रता अंगी असूनही हा स्पष्टवक्तेपणा आड येत असावा. तसा तो अनेकांना महागात पडला. राजकारणाचा अफाट व्यासंग, जबरदस्त जनसंपर्क आणि सुंदर लेखनशैली असूनही वरुणराज भिडे मागे पडतात. अर्थकारणापासून युद्धशास्त्र, क्रिकेटपासून वैद्यकशास्त्र आणि जीवनाच्या विविधांगांचा प्रचंड अभ्यास असूनही मिलिंद गाडगीळ मूळ प्रवाहापासून दूर फेकले जातात. अगदी जैन यांचेही तसेच घडले. हल्ली ज्याला ‘व्यावहारिक शहाणपण’ म्हणतात त्या तडजोडीच्या हुशारीला त्यांनी कधीच जवळ केले नाही. आपल्या लिखाणाच्या प्रेमात आकंठ बुडालेले असल्यामुळे जैनांना ‘व्यावसायिक आखाडया’चे कधीच आकर्षण नव्हते. तो त्यांचा प्रांतही नव्हता. त्याचे परिणाम व्हायचे तेच झाले. पत्रकारितेत व्यावसायिक तणाव हे नेहमीच आरोग्य आणि कुटुंबावर जास्त आघात करतात. पण आघाताने डगमगतील ते जैन कुठले. पक्षाघाताला आपल्या विनोदाच्या बळावर आणि सुनीतीजींच्या साथीने त्यांनी अक्षरश: जिंकले होते. शारीरिक व्याधीला न घाबरता जैन यांनी सुप्रसिद्ध लेखकांच्या नामवंत पुस्तकांचे अनुवाद करण्यास सुरुवात केली. त्यामध्ये माजी पंतप्रधान नरसिंह राव (अंत:स्थ), माजी राज्यपाल डॉ. पी. सी. अलेक्झांडर (इंदिरा : अंतिम पर्व), आर. के. लक्ष्मण (लक्ष्मणरेषा), अरुण गांधी (कस्तुरबा) इत्यादी डझनावारी पुस्तके मराठीत आणून त्यांनी मराठी वाङ्मयाची फार मोठी सेवा केली. अगदी शेवटपर्यंत ते लिहीत राहिले आणि नव्या पत्रकार, संपादकांना हिताचे सल्ले देत राहिले. म्हणूनच जैन यांच्या जाण्याचे दु:ख वाटते.

जैन यांचा जन्म टिपिकल मारवाडी कुटुंबात झाला होता. पुण्याजवळील घोडेगाव हे त्यांचे मूळ गाव. ज्या काळात पुण्यात चार-सहा लोकांकडे मोटारी होत्या, त्यावेळी जैनांच्या आजोबांकडे मोटार होती. अशी त्यांच्या परिवाराची आठवण शरद पवार यांनी एका पत्रकारांच्या कार्यक्रमात सांगितली होती. एकूणच काय तर जैनांनी परंपरेने आलेले व्यावसायिक चातुर्य नाकारून शब्दांवर प्रेम करण्याचा वेडेपणा स्वीकारला. त्यामुळे मराठी पत्रकारितेला चांगल्या राजकीय बातम्या, विश्लेषण आणि बोचरे उपहासगर्भ लिखाण कसे करता येते, हे समजले. त्यांनी मराठीला ‘मौनी खासदार’, ‘चित्रपश्चिमा’सारखे अनेक नवे शब्द दिले. अनुवादाच्या कामाने मराठी भाषा समृद्ध केली, तरी त्यांच्या या कार्याची साहित्यविश्वाने म्हणावी तेवढी दखल घेतली नाही. अर्थात जैनांना त्याची अजिबात पर्वा नव्हती. एक मात्र खरे की, जैनांचे हे योगदान पत्रकार आणि पत्रकारितेचे विद्यार्थी तरी कायम स्मरणात ठेवतील.. तीच त्यांना वाहिलेली खरी आदरांजली असेल!

इतिहासाच्या पानातून वर्तमानाकडे..

Posted by jaykrishna - 0 comments

इतिहास हा माणसाला प्रेरणादायी असतो. त्यावर आबालवृद्ध पिढयान् पिढ्या प्रेम करत आलेले दिसतात. शेकडो, हजारो वर्षे होऊन गेलेल्या किंवा होऊन गेल्याची निव्वळ चर्चा असणा-या व्यक्ती, प्रतिमा आणि घटनांचा प्रभाव आपण आनंदाने जगतो. कदाचित त्याच प्रेमाच्या भावनेतून ‘इतिहासाची पुनरावृत्ती होतेच’ असा सार्वत्रिक समज उगम पावला असावा.. तर असा हा इतिहास भारतात लोकमान्य टिळक यांनी सर्वप्रथम राष्ट्रप्रेमाशी जोडला. स्वातंत्र्यपूर्व काळात इंग्रजी सत्तेबरोबर लढताना समाजातील इस्लामी वर्चस्वाचा पगडा कमी करण्यासाठी लोकमान्यांनी गणेशोत्सव आणि शिवजयंती उत्सव ‘सार्वजनिक’ केले. एकीकडे बहुजनवर्गाला धर्मवादी करत असतानाच टिळकांनी समाजातील अभिजनांना पटवून देण्यासाठी ‘दि आर्टिक होम इन वेदाज’ या पुस्तकाच्या माध्यमातून आर्यवंशाचे मार्गक्रमण समजावून सांगितले. ते तेथेच थांबले नाहीत, त्यांनी ‘गीतारहस्य’ लिहून सुशिक्षित वर्गाच्या राष्ट्रप्रेमाला धार्मिक अधिष्ठान दिले. परिणामी तिकडे युरोपात त्याच काळात नवमतवादी बुद्धिमंत धर्माचे वर्चस्व मोडून काढत होते आणि मानवाधिष्ठित समाजमूल्यांची प्रस्थापना करण्यासाठी लढाई लढत होते, त्या काळात आम्ही भारतीय मात्र इतिहासाच्या भूतकाळाच्या जंजाळात शिरत होतो. भारतीय राष्ट्रीयत्वाची हाक देणा-या टिळकांच्या नेतृत्वाखाली तमाम भारत धर्म, वंश आणि परंपरांचा अभिमान शिकवणा-या इतिहासाच्या जाळ्यातून अद्याप बाहेर आलेला नाही. आता तर नरेंद्र मोदी आधुनिक प्रसारमाध्यमांचा वापर करून ते इतिहासाचे जाळे अधिक व्यापक बनवित आहेत, ही गोष्ट भारतीय लोकशाहीसाठी घातक आहे. पुढच्या दिशेने केलेला प्रवास आम्हाला धोक्याच्या वळणावर नेणारा असेल, पण लक्षात घेतो कोण?

‘सत्या’मागील अर्धसत्य

Posted by jaykrishna - 0 comments

कोणे एकेकाळी संगणक क्षेत्रातील मक्तेदारी मिरवणा-या ‘मायक्रोसॉफ्ट’ या अतिबलाढय़ कंपनीने आता संकटकालीन बचावाचा मार्ग म्हणून सत्या नडेला या ४६ वर्षीय भारतीय अभियंत्याकडे सूत्रे दिली आहेत. सत्याऐवजी फोर्ड मोटर कंपनीचा सीईओ अ‍ॅलन मुलाली किंवा एरिकस्नचा सीईओ हॅन्स वेस्टरबर्ग यांची तिथे नेमणूक होऊ शकली असती, पण माहिती-तंत्रज्ञानातील प्रावीण्यामुळे सत्याने बाजी मारली. त्याच्या या यशामुळे भारतातील लोकांनी जो जल्लोष केला, तो मन थक्क करणारा होता. कदाचित हल्ली आपल्या लोकांना कोणताही प्रसंग ‘साजरा’, ‘सेलिब्रेट’ करण्याची सवय जडली असावी.. त्यातही सत्याला दरमहा ९-१० कोटी रुपयांचे ‘पॅकेज’ पगार म्हणून मिळणार आहे, म्हणून आमच्या मध्यमवर्गीयांना खास आनंद, पण खरा प्रश्न आहे पगारात आनंद मानण्याच्या, आयुष्यात जोखीम किंवा जबाबदारी न घेण्याच्या मानसिकतेतून बाहेर पडण्याचा. सत्याच्या पगाराला भुलणा-या आमच्या मंडळींनी बिल गेट्सच्या कार्यकुशलतेचा आणि जोखीम काम करण्याच्या उद्योजकतेचा हेवा करायला सुरुवात केली पाहिजे..

पुण्याची पुण्याई

Posted by jaykrishna - 0 comments

पुणे हे भन्नाट शहर आहे आणि पुणेकर हा एकदम वेगळा प्राणी आहे. हे शहर गणपतीच्या अकरा दिवसांत ज्या श्रद्धेने जागते, त्याच श्रद्धेने ‘सवाई गंधर्व महोत्सवा’त दाद द्यायला हजर असते. पंढरपूरच्या वारीला सामोरा जाणारा पुणेकर ‘वसंत व्याख्यानमाले’ची वारीही कधी चुकवत नाही. महाराष्ट्राला विवेकनिष्ठेचे धडे आगरकरांच्या माध्यमातून पुण्यानेच दिले. पुढे डॉ. श्रीराम लागू-डॉ. नरेंद्र दाभोलकर यांनी हा विवेकनिष्ठ समाजनिर्मितीचा लढा पुण्यातूनच चालवला. पुण्याने देशाला स्वातंत्र्याची दिशा दिली. सामाजिक विचार आणि शैक्षणिक प्रगतीचा मार्ग दाखवला. संशोधन आणि विज्ञानाची, उद्योग आणि आधुनिक ज्ञानाची पुण्याने कायम कास धरली. मुख्य म्हणजे आर्थिक आणि भौतिक प्रगती करताना पुणेकरांनी आपले सामाजिक उत्तरदायित्व मनोमन जपले. त्यांच्या त्या प्रामाणिक समाजभानाने पुण्यातील नेत्यांना देशपातळीवर नेले, पण आता ही सारी प्रक्रिया खंडित होत चालली आहे. आधीचे पुणे आता राहिले नाही. पूर्वी चिखलात कमळ उगवायचे. हल्ली कमळात चिखल भरलेला दिसतो. आणि म्हणूनच जेव्हा पद्मपुरस्कारांच्या यादीवर पुणेकरांची छाप दिसते, तेव्हा आनंद व दु:खाच्या समिश्र भावनेने मन भरून जाते आणि डोळ्यासमोर येते गझलकार दुष्यंत कुमार यांची तेजतर्रार कविता.

कैसे मंजर सामने आने लगे हैं

गाते-गाते लोग चिल्लाने लगे हैं

अब तो इस तालाब का पानी बदल दो

ये कँवल के फूल कुम्हलाने लगे हैं

पुणेरी लग्नपत्रिकेवरील अगदी ताजी टीप : (वधू-वरांस आहेर देताना पाकिटात २००५ पूर्वीच्या नोटा भरू नयेत ही विनंती)

शंभरीतील ‘जवान’ संपादकाला मानाचा मुजरा!

Posted by jaykrishna - 0 comments

आपल्या जिवंतपणी आख्यायिका बनण्याचे भाग्य लाभलेले खुशवंत सिंग वयाच्या शंभरीत पदार्पण करीत आहेत, ही खरोखरच ‘खुशखबर’ आहे. सुप्रसिद्ध संपादक, सातत्यपूर्ण लिखाण करणारे स्तंभलेखक, इतिहासतज्ज्ञ आणि प्रकांड पंडित म्हणून ते ओळखले जातातच, पण त्याहीपेक्षा त्यांची जास्त प्रसिद्धी झाली, त्यांच्या बिनधास्त वागण्या-लिहिण्याने. पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्यापासून डॉ. मनमोहन सिंग यांच्यापर्यंतच्या सर्वच पंतप्रधानांना आपल्या लेखणीचा ‘प्रसाद’ देण्याची संधी लाभलेले जे काही मोजके संपादक सध्या हयात आहेत, त्यात खुशवंत सिंग यांचे नाव अग्रगण्य ठरते आणि म्हणूनच या शंभरीत पदार्पण करणा-या ‘तरुण, तडफदार’ संपादक-पत्रकाराला मानाचा मुजरा करणेही औचित्यपूर्ण वाटते.

सध्याच्या राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक वातावरणात प्रचंड गोंधळ आणि अनागोंदी माजलेली दिसतेय. एखाद्या विषयावर सखोल अभ्यासपूर्ण, सडेतोड विचार व्यक्त करण्याची भारतीय परंपरा जवळजवळ लुप्त होत चालली आहे. ज्यांच्याकडे विचार करण्याची क्षमता आहे, त्यांच्याकडे आपल्या विचारांचा उच्चार करण्याचे धैर्य नाही आणि ज्यांच्याकडे उच्चार करण्याचे सामर्थ्य आहे, त्यांच्याकडे विचार करण्याची कुवत नाही, अशी शोचनीय स्थिती सर्वत्र बनलेली दिसतेय. त्यामुळे कधी ‘बाल साहित्य’ हिंसक आंदोलनाला प्रेरणा देताना दिसते तर कधी ‘कुमार वाङ्मय’ तत्त्वचिंतकाचा आव आणत नीतीबाह्य गोष्टींना भाव मिळवून देताना दिसते. सरदार खुशवंत सिंग यांनी उभ्या आयुष्यात कधी असा भंपकपणा केला नाही. जे काही केले ते खुलेआम आणि बिनधास्त केले. त्यांच्या त्या मनस्वीपणाला मन:पूर्वक सलाम.

खुशवंत सिंग यांचा जन्म फाळणीपूर्व काळात एका धनाढय़ परिवारात झाला. त्यांचे वडील सरदार शोभा सिंग हे मोठे बिल्डर होते. ज्या पाच प्रमुख लोकांनी नवी दिल्लीला आकार दिला, त्यापैकी ते एक. लंडनच्या किंग्ज कॉलेजात कायद्याचे शिक्षण घेऊन आपला मुलगाही मोठा वकील व्हावा, असे त्यांच्या वडिलांना वाटत होते. पण लंडनहून परतलेले खुशवंत सिंग बहुतांश वेळ आपल्या लाहोरमधील लेखक-पत्रकार मित्रांमध्येच व्यतीत करायचे. फाळणीनंतर त्यांचे सारे कुटुंब भारतात आले आणि खुशवंत सिंग यांची साहित्य लेखनाशी नाळ अधिक घट्ट झाली. त्याच दरम्यान फाळणीच्या ताज्या अनुभवावर आधारित ‘मानो माजरा’ गावावरील कहाणी लिहिली. त्यांच्या त्या लिखाणाला आंतरराष्ट्रीय स्तरावरून दाद मिळाली. पुढे तिच कहाणी ‘ट्रेन टू पाकिस्तान’च्या रूपात १९५६मध्ये प्रसिद्ध झाली आणि खुशवंत सिंग लेखक म्हणून प्रस्थापित झाले. पुढे त्यांनी पत्रकारितेचा रस्ता पकडला आणि त्यांच्या धाडसी स्वभावाला व्यापक व्यासपीठ मिळाले. ‘दि इलेस्ट्रेटेड विकली ऑफ इंडिया’मध्ये त्यांनी संपादक म्हणून सूत्रे स्वीकारली त्या वेळी त्या साप्ताहिकाचा खप होता एक लाख. पण, वर्षभरात वेगवेगळ्या शक्कली लढवून त्यांनी तो खप चार लाखांवर नेला आणि देशात अक्षरश: हंगामा केला. ‘टाइम्स’ वृत्तसमूहात काम करताना त्यांनी उत्तम पत्रकारांच्या अनेक पिढय़ा घडवल्या. त्यांच्या मार्गदर्शनाचा लाभ घेतलेल्या एम. जे. अकबर, बाची करकरिया, बिक्रम वोहरा, जे. आय. एस. कालरा यासारख्या संपादकांनी १९८०-९०नंतरच्या भारतीय पत्रकारितेला दिशा दिली.

खुशवंत सिंग यांनी ‘ए हिस्ट्री ऑफ सिख्स’ लिहिताना जे गांभीर्य दाखवले तेवढीच रसिकता ओतून ‘सेक्स, स्कॉच अ‍ॅण्ड स्कॉलरशिप’ लिहिले. गांधी घराण्याशी त्यांचा खूप घरोबा होता. पण तरीही आणीबाणी विरोधात खुशवंत सिंग उभे राहिले. भिंद्रनवालेंचा दहशतवाद टोकाला पोहोचला होता, त्या वेळीही ते निर्भीडपणे त्यांच्या विरोधात लिहीत होते. एकूणच काय तर या ‘रगेल’ आणि ‘रंगेल’ माणसाने आयुष्यात जे काही केले ते अगदी मन लावून केले. कशाचीही भिडभाड न ठेवता खुशवंत सिंग मनातील भाव व्यक्त करत राहिले. मजा, मस्ती, मदिरेचा धुंद आनंद घेत जगले आणि चक्क शंभरीपर्यंत पोहोचले. म्हणून या ‘बाप’ संपादकाला प्रणाम!

Mahesh Mhatre

शब्दसम्राट अशोक

इतिहासाच्या पानातून वर्तमानाकडे..

‘सत्या’मागील अर्धसत्य

पुण्याची पुण्याई

शंभरीतील ‘जवान’ संपादकाला मानाचा मुजरा!

Search This Blog

Blog Archive

Labels

Followers

Mahesh Mhatre